Dizin en güçlü bağı olan ön çapraz bağın hasarı özellikle futbolla ilişkili yaralanmalarda sık görülür. Aniden durma ve yön değiştirme, zıplama ve yere basma içeren sporlar bu açıdan risklidir. Futbol dışında basketbol ve kayak sporcularında da ön çapraz bağ yaralanabilir.
Ön çapraz bağ yaralanması anında dizden çat diye bir ses gelebilir; bu ses bağın yırtıldığına veya koptuğuna işaret edebilir. Adından şişlik ve dizin gevşek hissedilmesi gibi şikayetler ortaya çıkabilir; o bacağa yük vermek ağrıya yol açabilir.
Yaralanmanın şiddetine ve kişinin aktivite düzeyine göre tedavisi fizik tedavi egzersizleri ya da ameliyat olabilir. Ameliyat sonrası günlük yaşama dönüş için de fizik tedavi gerekir.
Ön çapraz bağ yaralanması kişide daha sonraki yıllarda osteoartrit (eklem kireçlenmesi) gelişmesine zemin hazırlayabilir.
Belirtiler
- Yaralanma anında dizden küt veya çat sesi gelmesi
- Aktiviteye devam etmeyi engelleyen şiddette ağrı
- Hızla ortaya çıkan şişlik
- Eklem hareket açıklığında azalma
- Dizde gevşeklik hissi, yük verildiğinde boşluğa düşme hissi
Nedenleri
Ligamanlar veya ligamentler bir kemiği diğerine bağlayan kuvvetli liflerdir. Ön çapraz bağ dizin ortasında birbirini çaprazlayan iki ligamentten biridir (diğeri arka çapraz bağdır). Uyluk (femur) kemiğini kaval (tibia) kemiğine bağlayarak diz eklemini sağlamlaştırır.
Ön çapraz bağ yaralanmaları dize yüklenme gerektiren sporlarda oluşabilir:
- Koşarken aniden yavaşlama ve yön değiştirme
- Ayak yerde sabitken dönme
- Sıçrama sonrası yere anormal şekilde basma
- Aniden durma
- Dize direkt darbe alınması gibi olaylar bağda kısmi yırtık veya tam kopmaya (total rüptür) neden olabilir.
Hafif yaralanmalarda bağ bütünlüğü korunarak sadece gerilmeye bağlı zedelenme (sprain) görülebilir.
Kimlerde Olur?
Kadınlar ön çapraz bağ yaralanmasına erkeklerden daha yatkındır. Anatomi, kas gücü veya hormonal farklılıklar bunda rol oynuyor olabilir. Futbol, basketbol, jimnastik, kayak sporları ile uğraşanlar risk altındadır. Kondüsyonun kötü olması yaralanma riskini arttırır. Uygun olmayan ayakkabı ve spor ekipmanları kullanmak, gerçek çim saha yerine yapay zeminde oynamak diğer olumsuz faktörlerdir.
Antrenman ve egzersizleri doğru yapmak, hamstring kaslarını güçlendirerek bacaktaki kas dengesini sağlamak, karın, kasık ve kalçaları içeren kor kaslarını kuvvetlendirmek, zıplama, dönme ve kesme manevralarında doğru teknikleri kullanmak yaralanmaları azaltır.
Tanı
Fizik muayene sırasında doktor dizinizi şişlik ve hassasiyet açısından değerlendirir. Diz eklemine çeşitli manevralar yaptırarak sağlamlığını kontrol eder ve ağrı oluşup oluşmadığına bakar. Ön çekmece testi ön çapraz bağ hasarını değerlendirmede kullanılan bir muayene yöntemidir. Genelde tıbbi öykü ve fizik muayene tanı koymak için yeterlidir fakat görüntüleme yöntemleri de kullanılır. Röntgen filmi travmaya bağlı oluşabilen kırık gibi sorunların görülmesini sağlar. Emar (MR) görüntüleme ise ön çapraz bağ ve menisküsler dahil olmak üzere yumuşak dokuların değerlendirilmesine imkan verir. Ultrasonografi kas ve tendon başta olmak üzere yumuşak doku zedelenlemelerini ve ödemi gösterebilir.
Tedavi
Dizde travma ile oluşan yaralanmalarda ilk basamak tedavi istirahat, soğuk uygulama, kompresyon (elastik bandajla sıkıca sarma) ve dizi kalp seviyesinden yüksekte tutmadır (elevasyon).
Dize fazla yüklenmekten kaçınmak için bir süre dizlik ve koltuk değneği kullanılması gerekebilir. Çok aktif olmayan, sporu hobi ve sağlık için yapan kişilerde ya da dizi zorlamayan sporlarla uğraşanlarda sadece fizik tedavi yeterli olabilir. Fizik tedavide ağrı ve ödemi azaltmak, kasları güçlendirmek, eklem hareketlerini normal derecelere getirmek, fonksiyonel sağlamlığı arttırmak ve tekrar yaralanma riskini azaltmak amaçlanır.
Ön Çapraz Bağ Tamiri Ameliyatı
Spora devam etmek isteyen profesyonel sporcularda; özellikle zıplama, kesme ve dönme hareketlerini yoğun içeren sporlarla uğraşanlarda, birden fazla ligament hasarı olan ya da ligamentle beraber menisküs hasarı da olanlarda, yaralanma nedeniyle günlük işler sırasında da diz kendini bırakıyorsa tedavide ameliyat önerilmektedir. Çoğu bağ kopmasında bağın uçlarını bir araya getirip dikmek mümkün değildir. Bunun yerine bağ yeniden oluşturulur (rekonstrükte edilir). Genelde kapalı teknikle (artroskopik) ameliyat yapılır. Ameliyat sırasında hasar görmüş ligaman çıkarılır, yerine kişinin farklı bir yerinden alınan tendon konulur. Yerine konulan bu dokuya greft denir. Bu amaçla en sık olarak patellar tendon ve hamstring tendon grefti kullanılır. Kuadriseps tendonu da seçilebilir. Her greft kaynağının kendine göre avantaj ve dezavantajları vardır. Ameliyat sonrası iyi planlanmış bir fizik tedavi ile tekrar spora dönmek mümkündür. Fizik tedavide öncelikle eklemin normal hareket derecelerini yakalamasına ve yeni ligamanı koruyacak şekilde kas güçlendirme programına yoğunlaşılır. Ligamana binen yük kademeli olarak arttırılır. Rehabilitasyonun son evresinde ise fonksiyonel hedeflere odaklanılır. Ligamanın yeniden sağlamlaşması zaman alır. Spora güvenli dönüş süresi altı aydan bir yıla kadar uzayabilir.
Referanslar
- Anderson MJ, Browning WM 3rd, Urband CE, Kluczynski MA, Bisson LJ. A Systematic Summary of Systematic Reviews on the Topic of the Anterior Cruciate Ligament. Orthop J Sports Med. 2016;4(3):2325967116634074.
- Hewett TE, Myer GD, Ford KR, Paterno MV, Quatman CE. Mechanisms, prediction, and prevention of ACL injuries: Cut risk with three sharpened and validated tools. J Orthop Res. 2016;34(11):1843–1855.
- Padua DA, DiStefano LJ, Hewett TE, et al. National Athletic Trainers’ Association Position Statement: Prevention of Anterior Cruciate Ligament Injury. J Athl Train. 2018;53(1):5–19.
