Beyin kanaması veya beyin damarında pıhtı oluşmasına bağlı inme hastalığı, aniden gelişir. İnsanlar aile, iş ve sosyal yaşamın gerektirdiği aktiviteleri özel bir çaba harcamadan gerçekleştirebilir. Belki en büyük kaygısı insan ilişkileri veya maddi konular olan, hayatının üretken dönemindeki bir kişi, inme hastalığı sonrasında aniden beslenme, hareket, giyinme gibi en temel fonksiyonlarda başkalarına bağımlı hale gelebilir. İnme, hastayı olduğu gibi ailesi ve yakınlarını da çoğunlukla hazırlıksız yakalar. Bu nedenle beyin kanaması veya beyinde damar tıkanıklığı nedenli inme olan bir kişinin iyileşme sürecinde bazı hatalar veya eksikler olabilmektedir. İnme tedavisinde yapılan hatalar bu yazımızın konusunu oluşturuyor.
Beyin plastisitesi inme tedavisinin temelidir.
İnme geçiren bir kişinin acil tıbbi tedavisi yapılıp hayati fonksiyonları stabilize edildikten sonra fizik tedavi ve rehabilitasyon süreci başlar. Beyinde inme ya da başka nedenlerle oluşan hasarlı doku kendini onaramaz. Ancak beynin sağlam kalan dokuları yeni duruma adapte olabilir, yeni sinir devreleri oluşturarak kaybedilen fonksiyonların geri kazanılmasını sağlayabilir. Buna beynin plastisitesi denilir ve inme felç tedavisi bu mantığa dayanır.
En büyük hata hastalık hakkında bilgilenmemektir.
İnme tedavisinde yapılan hatalar, hasta yakınlarının hastalık hakkında yeterli bilgi öğrenmemesine bağlıdır. Bahsettiğimiz gibi inme hastalığı, kişinin yaşamını aniden ve temelden değiştirebilir. Kişi ve ailesi buna çoğunlukla hazırlıksız yakalansa da, en kısa zamanda hastalık hakkındaki bilgilerini arttırarak pek çok hatadan kaçınabilir ve etkili bir inme rehabilitasyonu, nörorehabilitasyon alma şanslarını arttırabilirler.
Sağ taraf beyin damarı tıkanması ile sol taraf beyin damarı tıkanması farklı sonuçlara yol açar.
İnme hastalığı hafif veya ağır geçebilir. Hafif inmeler kısmi felce yol açar. Ufak bir beyin kanaması ya da küçük bir damarın tıkanması kısmi felçle sonuçlanabilir. Kısmi felçte hastaların çoğu fonksiyonu tam kaybolmamıştır ve tama yakın iyileşme şansları daha fazladır. Birkaç ay içinde hızlı iyileşme gösterirler. Ağır felçlerde ise hastanın tedavisi yıllar sürebilir, yıllar sonra bile sekel denilen fonksiyon kayıpları devam edebilir. İnmenin şiddeti hastayı farklı şekilde etkileyebildiği gibi sağ taraf beyin damarı tıkanması ile sol taraf beyin damarı tıkanması veya sağ taraf beyin kanaması ile sol taraf beyin kanaması farklı sonuçlara yol açar. Sağ tarafı felçli hastalar sol tarafı felçli hastalarda bazı yönlerden farklılık gösterir.
Hastanıza özel risk faktörlerini ve hastalığın oluş şeklini öğrenin.
İnme tedavisinde yapabileceğiniz ilk hata hastanızın özel durumu hakkında bilgisiz kalmanız olacaktır. Yani inmeyi beyin kanamasına bağlı mı, damar tıkanıklığına bağlı mı yoksa pıhtı atmasına bağlı mı geçirdiğini sorup öğrenin. Hastanız neden inme geçirdi? Hipertansiyonu olduğu için mi yoksa kalbinde ritm bozukluğu mu var? Sınıflama olarak minör inme (kısmi felç) mi, yoksa ağır inme mi? Hastanıza özel inme risklerini bilirseniz, ikinci kez felç geçirmesini önleyici ilaçları daha bilinçli bir şekilde kullanırsınız. İnme hastalığının pek çok istenmeyen sonucu olabilir. Hareketsiz kalmaya bağlı yatak yaraları, eklem tutukluğu, akciğere yemek veya tükürük kaçmasına bağlı enfeksiyon gibi sorunlar doğru önlemler alınırsa büyük oranda engellenebilir.
İnme tedavisi beynin öğrenme sürecidir.
İnme tedavisi beynin yeniden eğitimidir. İnme tedavisinde yapılan en büyük hatalardan biri bunu unutmak olacaktır. İnme geçiren kişide beynin hareketle ilgili kısımları zedelenmişse, daha önce hareketle fazla haşır neşir olmamış beyin dokularının hareket devrelerini oluşturması yani plastisite ile fonksiyonlar geri kazanılabilir. Bu gerçek anlamda bazı en basit becerilerin sıfırdan öğrenilmesi demektir. Bu açıdan inme hastası veya felçli hasta küçük bir çocuk gibidir. Nasıl oturacağını, nasıl ayakta duracağını, adım atacağını, nasıl giyineceğini, nasıl konuşacağını yeni baştan öğrenmesi gerekir. Bu büyük bir sabır işidir. İnme hastası iyileşmesi için planlanmış aktiviteleri ne kadar bol tekrarla yaparsa öğrenme oranı o kadar artacaktır. Beyin bir eylemi yapa yapa öğrenir. İnmeli hastalar egzersizlerini her gün yüzlerce tekrar uygulamalıdır.
“Ne kadar sürede iyileşecek?” yerine “iyileşmeyi hızlandırmak için neler yapılabilir?”i sorun.
Hasta yakınlarının inme tedavisinde sıklıkla yaptıkları bir başka hata tedavi süresine fazla odaklanmaktır. “Hastam ne zaman iyileşecek?” “Tedavisi ne kadar sürecek?” çok sık sorulan sorulardır. Genelde inme hastaları fizik tedavi ve rehabilitasyon kliniklerinde 4-6 hafta yatırılmaktadır. Ancak tedavileri ve iyileşme süreçleri daha uzun sürer. Kesin süre belirtmek zor olsa da, genelleme yapmak gerekirse kısmi felçli hastalar 6 ay civarında iyileşirken ağır inme geçirenlerde tedavi yıllarca devam edebilir. İnme tedavisi sabır ve kararlılık ister. İnme tedavisinin ne kadar süreceği biraz da hastanın çabasına bağlıdır. Bu açıdan sorulması gereken doğru soru “Hastamın tedavisini hızlandırmak için ne yapabilirim?” olmalıdır. İnme veya beyin hasarı sonrası beynin doğal bir iyileşme veya adaptasyon mekanizması olduğu bilinmektedir ve ilk 3 ay sıklıkla bu mekanizma ile belli oranda iyileşme görülmektedir. Fakat inme tedavisi genel anlamda kendiliğinden olan bir şey değildir. Her öğrenme süreci gibi aktif çaba gerektirir. Bu açıdan inme tedavisine erken başlamak, bol tekrar yapmak, robotik fizik tedavi gibi yeni teknolojilerin kullanımı, zorunlu kullanım tedavisi, moral ve motivasyonun yüksek tutulması iyileşmeyi hızlandırmaktadır.
Botulinum toksin A enjeksiyonları yoğun fizik tedavi için bir fırsattır.
İnme tedavisinde yapılan hatalar için bir başka örnek istenmeyen kas kasılmaları ile başa çıkmada etkili bir yöntem olan Botulinum toksin A enjeksiyonu sonrası yeterince egzersiz yapmamaktır. Botulinum toksin A kasları gevşeten bir ilaçtır. Böylece spastisiteyi azaltır. Ancak toksinin etkisi geçicidir, 4-6 ay kadar sürer. Eğer bu zaman diliminde yoğun bir rehabilitasyon uygulanırsa hastada kalıcı iyileşmeler sağlanabilir. Yoğun rehabilitasyon ile kol ve bacak hareketleri geri kazanıldığında spastisite çoğunlukla kaybolur.
Dinlenmek de egzersiz kadar önemlidir.
Felçli hastaların tedavisinde yapılabilecek diğer bir hata egzersizleri abartmak olabilir. Bu hatayı nispeten az görüyoruz. O nedenle burada egzersizin önemini bolca vurguladık. Ancak her şeyde olduğu gibi egzersiz de aşırı yapılırsa zararlı olabilir. Fazla yoğun egzersiz hastanın yorulmasına hatta tükenmesine yol açabilir. Moral ve motivasyonu kaybolursa yaptığı egzersizlerden verim alamaz, iyileşmesi duraklayabilir hatta geri gidebilir. Bu nedenle egzersiz kadar inme hastasının dinlenmesi ve kaliteli uyku çekmesi de çok önemlidir. Beyin ve kaslar dinlenme saatlerinde kendini toplamalı, egzersiz saatlerinde ise topladığı enerjiyle bolca pratik yapmalıdır.
Tedaviden asla umudu kesmeyin.
İnme hastalarının iyileşmesinde bir başka hata ise tedaviden umudu kesmektir. Bazen ağır felçli hastalar veya inmenin üzerinden uzun zaman geçmiş hastalarda bu düşünce olabilir. Ancak olumsuz düşüncelerin kimseye yararı olmaz. Ağır inmeye rağmen iyileşebilmiş, uzun yıllar tedavi almadıktan sonra fizik tedavi ile ayağa kalkabilmiş pek çok hasta öyküsü mevcuttur. İnme tedavisi biraz da iyileşmeye inanmayı gerektirir. İyileşmeye inanmak, iyileşmeye götüren egzersiz ve tedavileri yapma motivasyonu sağlar.
Sabit bir tedavi rejiminde takılıp kalınmamalıdır.
İnme hastalarında sabit bir tedavi rejimine inatçı bir şekilde bağlı kalınmamalıdır. Her inme farklıdır, her insan farklıdır. İnme tedavisinin temelde bir öğrenme süreci olduğundan bahsettik. Okul yıllarınızdan hatırlayın; herkesin kendine göre bir ders çalışma ve öğrenme şekli vardır. Bu nedenle inme tedavisinde kullanılan yöntemler her hastada aynı ölçüde başarılı olacak diye bir şey yoktur. Ayrıca tekdüzelik öğrenme ve beyni uyarma için iyi değildir. Monoton bir rehabilitasyon programı plato denilen, iyileşmenin durakladığı dönemlere yol açabilir. Bundan kaçınmak için farklı yöntemler denenmeli ve hastaya etkisine göre tedavisi düzenlenmelidir. Ayna terapisi, zorunlu kullanım terapisi, robotik fizik tedavi, sanal gerçeklik, arttırılmış gerçeklik yöntemleri, transkraniyel manyetik veya elektrik alanlarla beyin uyarımı gibi yöntemler denenebilir. Uzman doktor hastanın durumunu belli aralıklarla değerlendirir ve iyileşmede duraklama fark ederse gerektiğinde tedavi rejimini çeşitlendirebilir ya da değiştirebilir.
Beslenmeyi ihmal etmeyin.
İnme sonrası hastanın beslenmesi ihmal etmek yapabileceğiniz en büyük hatalar arasındadır. Sağlıklı beslenmek ikinci kez inme geçirme riskini azaltmak için ilaç kadar yararlıdır. Ayrıca inme hastasının kas erimesini önlemek ve egzersiz için yeterli enerji depolamasını sağlamak için yeterli kaloriyi alması gerekir. Ancak fazla yemek de yenmemelidir. Kilo artışı ve obezite hem genel sağlık hem de hareket kabiliyetine olumsuz etki gösterir.
İnme tedavisinde duraklama veya küçük gerilemeler de zaman zaman görülebilir.
İnme tedavisinde yapılan hatalar arasında bir diğeri gerilemelerden fazlaca ürkmek ve paniklemektir. İnme tedavisi kesintisizce yukarı yönlü hareket eden bir grafik çizmez. Bazı iniş ve çıkışlar içerir. Araya giren bir enfeksiyon, herhangi bir nedenle oluşan moral kaybı, yorgunluk gibi nedenler bazı günler hastanın performansının düşmesine yol açabilir. Elbette nedenleri analiz etmek gerekir. İnme hastasının karşılaşabileceği her problem daha önceden tanımlanmış ve tedavi seçenekleri belirlenmiştir. Rehabilitasyon ekibiniz bu konuda uzmandır. Hasta ve hasta yakınları kafalarına takılan soruları ve gözlemlerini rehabilitasyon ekibi ile paylaşmaktan çekinmemelidir. İnme tedavisinin verimli olabilmesi için doğru bilgi şarttır.