Yoğun bakım sonrası sendromu (post-intensive care syndrome, PICS), kritik hastalık ve yoğun bakımı atlatmış hastalarda görülen bir takım sağlık problemlerini tanımlar. Genel olarak PICS travmatik beyin hasarı ve inmeye bağlı yoğun bakım sonrası yaşanan bozukluklardan ayrılır.
PICS’de görülen sorunlar üç ana başlıkta sınıflanır: fiziksel bozukluklar, zihinsel bozukluklar ve psikiyatrik bozukluklar. Kişide bu alanlardan sadece birini ilgilendiren belirtiler de olabilir, iki veya üç alan da etkilenmiş olabilir.
Kritik hastalık, hayatı tehdit eden bir hastalık nedeniyle veya ameliyat sonrası kişinin özel takip, tedavi ve dikkat gerektirdiği durumu ifade eder. Kritik hastalık nedeniyle yoğun bakımdan sonra hayatta kalma oranlarındaki iyileşmeler araştırmaların bu hastaların uzun dönemdeki sağlıklarına odaklanmasını sağlamıştır. Yoğun bakım sonrası pek çok kişinin önemli derece fonksiyonel bozukluk yaşadığı görülmüştür.
Yoğun bakım literatürünün büyük bir kısmı hayatta kalma gibi kısa dönemli sonuçlara odaklandığı için PICS hakkındaki bilgilerimiz daha sınırlıdır. Sedasyon (uyutulma) ve uzun süreli immobilizasyon (hareketsizlik) PICS hastalarında görülen ortak özellikler olarak öne çıkmaktadır.
Yoğun bakım sonrası sendromu terimi 2010 civarında kullanılmaya başlanmıştır. Yoğun bakımdan sonra uzun dönemde görülen fonksiyonel bozukluklar açısından farkındalık artmaktadır. Araştırmalar görülen sorunların tanımlanması, uzun dönemli komplikasyonların önlenmesi ve daha etkili fonksiyonel iyileşme konularında yoğunlaşmıştır.
Fiziksel Bozukluklar
Yoğun bakımla ilişkili en bilinen fiziksel bozukluk yoğun bakım ünitesinde edinilmiş güçsüzlüktür (YBU ilişkili güçsüzlük). Buna kritik hastalık polinöropatisi de denilmektedir. Uzun süreli immobilite ve derin sedasyonla ilişkili olduğu düşünülmüştür. Bunların yanında ağır enfeksiyon ve inflamasyon da risk faktörüdür. YBU’da edinilmiş güçsüzlük kişinin günlük yaşam aktivitelerini yapmasını zorlaştırır. Örneğin giyinme, oda içinde hareket etme, banyoyu kullanma gibi işleri istediği gibi yapamaz. Bu da kişinin psikolojisi ve bağımsızlığına olumsuz etki eder. İyileşme süreci değişkendir fakat bir sene sürebilir.
Hastanede yatış sırasında uzun süre hareketsiz kalmanın neden olduğu fiziksel sorunlardan biri de eklem kontraktürleridir. Dirsekler ve ayak bilekleri bundan en çok etkilenen yerlerdir. Daha sonra kalça ve dizler gelir.
Fiziksel güçsüzlüğün nedenlerinden biri, kritik hastalık sırasındaki malnutrisyon (yeterli besin alamama) olabilir. Bu hastalar damardan (parenteral) veya tüple (enteral veya nazogastrik) beslenir. Sindirim sisteminin rahatsızlıkları, midenin boş olmasını gerektiren cerrahi işlemlerin yapılması gibi nedenlerle beslenme kesintiye uğrayabilir. Mekanik solunum desteği alan kişilerde ise akciğer fonksiyonları aylar hatta yıllar boyunca etkilenebilir.
İlginizi Çekebilir: İnme Tedavisi Ne Kadar Sürer?
Zihinsel Bozukluklar
Hafıza, dikkat, problem çözme, karar verme gibi zihinsel fonksiyonlarda etkilenme olabilir. Kritik hastalık sonrası bu etkilenmeler %80’e varan oranda görülür. Hafıza ve yürütücü fonksiyonlardaki bozukluklar günlük yaşam aktivitelerini ve karmaşık zihinsel görevleri en fazla oranda etkileyen sorunlardır. Hastaların büyük bölümü bir sene içinde zihinsel fonksiyonlar yönünden iyileşir ve tama yakın düzelme gösterir.
Yoğun bakım sonrası zihinsel bozukluk açısından risk faktörleri deliryum, önceki bilişsel hasarlar, sepsis ve akut respiratuar distres sendromudur (ARDS). Sepsis sırasında kan basıncının düşmesi nedeniyle beynin kan akımının bozulması, solunum yetmezliğine bağlı beyne giden oksijenin azalması, beyinde inflamasyon, kan-beyin bariyerinin bozulması gibi etkenler zihinsel bozuklukların nedeni olabilir.
Psikiyatrik Bozukluklar
PICS’de görülen en sık psikiyatrik bozukluklar depresyon ve anksiyetedir. Demans, post-travmatik stres bozukluğu (PTSD), persistan delüzyonal davranış gibi farklı durumlar da görülebilir. Anksiyete ve delüzyon, yoğun bakım yatışı sırasında oluşan delüzyonal hatıralarla ilişkili olabilir. Tıbbi olarak indüklenen sedasyon bu tür hatıraların oluşmasını tetikleyebilir.
Risk faktörleri zihinsel bozukluklar için olanlarla benzedir. Ağır sepsis, akut respiratuar distres bozukluğu, solunum yetmezliği, travma, hipoglisemi, hipoksemi psikiyatrik bozukluk oluşma sıklığını arttırır. YBU’da edinilmiş güçsüzlük, uzun dönem hareketsiz kalma ve derin sedasyon da önemli rol oynar. YBU’da sık görülen uyku düzeni bozuklukları da etken olabilir. 50 yaşın altında olmak, kadın cinsiyet, daha önceden olan alkol istismarı, anksiyete, depresyon, PTSD, PICS ilişkili psikiyatrik bozukluk gelişmesi olasılığını arttırır.
Uygun yöntemler ile PICS ilişkili psikiyatrik bozukluklar etkili şekilde tedavi edilebilir. Ancak koruyucu stratejiler daha önemlidir. Yoğun bakım günlüğü tutmak bu anlamda yararlı olabilir. Günlük tutmak kişinin delüzyonal ve hatalı hatıralar oluşturmasını önleyebilir.
Yoğun bakım süreci aile üyelerinde de stres, anksiyete, depresyon gibi sorunlara neden olabilir.
Tedavi
PICS tedavisinde önleyici yaklaşımlar esas odak noktasıdır. Derin sedasyonun ve yatağa bağımlılığın (immobilitenin) sınırlandırılması en büyük etkiye sahiptir. Uyku düzenine dikkat edilmesi, deliryumun erken tanınması ve müdahalesi PICS sıklığını azaltır. Erken başlanan fizik tedavi ve rehabilitasyon pozitif katkı sağlar. Yeterli hijyen ve beslenmenin sağlanması temel gerekliliklerdir. Yoğun bakımdan taburcu edilen ancak fonksiyonel kısıtlılıkları devam eden kişiler için belirlenen sorunlara yönelik fizik tedavi, iş ve uğraşı terapisi, konuşma terapisi, psikoterapi gibi yaklaşımlar sonuç vermektedir
Okumaya Devam Edin: Genç Yaşta Beyin Kanaması Geçirmek
Bu makale Doktorfizik Tıbbi Yayın Kurulu tarafından hazırlanmış ve onaylanmıştır.
Referans
- Gretchen A. Colbenson, Annie Johnson, Michael E. Wilson. Post-intensive care syndrome: impact, prevention, and management. Breathe Jun 2019, 15 (2) 98-101.