Praksi beceri gerektiren istemli hareketlerin planlanması ve gerçekleştirilmesidir. Apraksi ise kişinin daha önce öğrenmiş olduğu hareketleri, yeterli anlama, istek ve hareket kapasitesi bulunmasına rağmen yapması söylendiğinde yapamamasıdır. Beyinde öğrenilmiş hareketlerle alakalı sinir yollarını etkileyen hasarlar apraksiye neden olabilir.
Apraksili kişiler düğme iliklemek, ayakkabı bağlamak gibi günlük yaşam aktivitelerini yapamayabilir. Bu nedenle diğer insanlara bağımlı olabilirler.
Apraksi Tipleri
Farklı tipleri vardır. Bunlar bir kişide tek başına veya birkaç tanesi bir arada bulunabilir.
Uzuv-hareket apraksisi parmak, kol ya da bacakla belirli hareketleri yapamamadır. Örneğin daha önce pek çok kez tornavida kullanmış bir kişinin anlama fonksiyonu korunmuş olmasına karşın tornavida kullanamaması bir çeşit uzuv-hareket apraksisidir. Klavye kullanma, ayakkabı bağlama gibi beceriler etkilenir.
İdeomotor aprakside başkaları tarafından yapılan veya yapılması istenen hareketler gerçekleştirilemez. Beyindeki hareket planının harekete dönüştürülmesinde sorun vardır. Kişiden taklit yapması istendiğinde sorun belirgindir. Ancak kendisi bir şekilde otomatik olarak başlayıp aynı hareketi yapabilir. Örneğin telefonu açması istendiğinde yapamaz fakat telefon çaldığında düşünmeden otomatik olarak açabilir.
Kavramsal apraksi: İdeomotor apraksiye benzer ancak işin kavramsallaştırılmasında sorun vardır. Çok basamaklı hareketleri tamamlayamaz. Hareketlerin sırasını karıştırabilir. Örneğin çorabı giymeden önce ayakkabı giyebilir. Daha önceden bilinen beceriler, gerekli aletler verildiğinde yapılamaz. Tornavida verildiğinde kalem gibi tutup yazmaya çalışabilir.
Bukkofasyal apraksi ya da yüz-ağız apraksisi komut ile ıslık çalma, öksürme, göz kırpma gibi koordine yüz ve dudak hareketlerinin yapılamamasıdır. Bu form en sık görülen apraksidir. Konuşma apraksisi bir alt tipi olarak sınıflanabilir.
Yapısal apraksi kişinin basit şekilleri çizmesini veya kopya etmesini etkiler.
Yürüyüş apraksisi: Kas gücü veya duyusal kayıp olmamasına karşın bacakların yürüme gibi normal fonksiyonlarını yapamamasıdır.
Okulomotor apraksi göz hareketlerini etkiler. Obje takibi için gözün kısa ve hızlı hareketleri zorlaşır.
Belirti ve Bulgular
Apraksinin ana belirtisi felç (paralizi) olmamasına karşın kişinin belli hareketleri yapamamasıdır. Hareket komutları anlaşılır ancak uygulanamaz. Hareket başlatıldığında genelde beceriksiz, kontrolsüz ve uygunsuz olur. Bazı olgularda hareket istemeden kendiliğinden yapılabilir. Buna otomatik-istemli ayrışma denir.
Neden Olur?
Apraksi beyinde yer alan, öğrenilmiş hareket paternlerini saklayan sinir devrelerindeki sorunlara bağlı gelişir. Beyni etkileyen metabolik, nörolojik veya diğer hastalıklar buna yol açabilir. Özellikle dominant olmayan (genelde sağ) hemisferdeki frontal ve parietal lob (inferior parietal lobül) hasarı apraksi ile ilişkilidir. Bu bölgeler önceden öğrenilmiş, karmaşık hareket paternlerinin 3 boyutlu temsillerinin saklandığı yerlerdir. Apraksili hastalar belli becerileri gerçekleştirmek için bu hareket modellerini kullanamaz. Suplamentar motor alan ve korpus kallozumu etkileyen durumlar da apraksiye yol açabilir.
Bazı apraksi tipleri doğuştan var olabilir. Okulomotor apraksi dominant geçiş gösteren bir genetik özelliktir.
Beyin dokusunda hasara neden olan inme, travma, tümör apraksi nedeni olabilir. İnmenin neden olduğu apraksi haftalar içinde düzelme gösterebilir. Alzheimer hastalığı, Parkinson hastalığı, Huntington hastalığı gibi demas (bunama) yapan hastalıklarda da apraksi görülebilir.
Tanı
Apraksiyi belirlemek için nitel ve nicel ölçütler bulunsa da standart bir tanı yöntemi belirlenmesi açısından uzmanlar arasında görüş birliği yoktur. Kolu etkileyen apraksiyi belirlemede TULIA (The Test to Measure Upper Limb Apraxia) kullanılabilir. Bunun yanında kişinin günlük yaşam aktivitelerinde ne derece bağımsız olduğunu ölçen standart testler de kullanılmalıdır. Apraksi sıklıkla konuşma ve lisan bozukluğu demek olan afazi ile beraberdir. Apraksili kişilerin afazi açısından da değerlendirilmesi önerilir.
Tedavi
Apraksi inme, tümör, beyin yaralanması gibi başka bir hastalığın sonucu ise altta yatan hastalığın kapsamlı tedavisi ile apraksi belirtileri de hafifleyebilir. İnme, beyin hasarı hastalarında fizik tedavi ve rehabilitasyon, iş ve uğraşı terapisi etkili olmaktadır. Beyindeki gelişimsel bozukluklara bağlı, çocukları etkileyen apraksi özel eğitim ve fizik tedavi programı ile düzelebilir ya da telafi edici teknikler öğretilebilir. Gelişimsel konuşma apraksisi için konuşma terapisi yapılır. Hastaların bazen hareketleri otomatik yapabilme becerisinin korunması çeşitli ipuçları kullanılarak otomatik davranışların başlatılmasını ve böylece günlük yaşam bağımsızlığının arttırılmasını sağlayabilir.
Referans
- Park JE. Apraxia: Review and Update. J Clin Neurol. 2017;13(4):317–324.
