İnmeden sonra vücudun bir yarısında tam veya kısmi kuvvet kaybı olabilir. Felç geçiren hastaların neredeyse %90’ında ilk günlerde belli oranda kuvvetsizlik görülür. Beynin sol tarafındaki bir inme ve hasarlanmada vücudun sağ tarafında güçsüzlük olur. Sol beyin hasarlarında dil ve hafıza fonksiyonları daha yüksek oranda etkilenir. Beynin sağ tarafındaki inme veya hasarlanmada ise vücudun sol tarafında güçsüzlük olur. Sağ beyin hasarlarında yüz tanıma ve sözel olmayan iletişim becerileri daha yüksek oranda etkilenir. Felçli hastada fizik tedavi yoğun bakım veya nöroloji servisindeki akut dönem, ardından fizik tedavi ve rehabilitasyon servisinde yatarak tedavi, daha sonra ise ayaktan takip ve tedavi aşamalarından oluşur.
İlginizi çekebilir: İnme (Felç) Nedir?
Felçli hastalarda kas güçsüzlüğü, kas sertliği (spastisite), kas erimesi, nöbetler, ağrı, denge kaybı, yürüme güçlüğü, el ince becerilerinde zayıflama, uzaysal algıda bozulma, koordinasyon bozukluğu, yorgunluk gibi belirtiler oluşabilir. Vücudun tek taraflı güç kaybına hemipleji denilir. Kısmi kuvvetsizlik için hemiparezi terimi kullanılır.
İnme-felç sonrası gelişen hemipleji veya hemiparezi ağır sorunlar olsa da fizik tedavi ve rehabilitasyon yöntemleri ile düzelme şansları yüksektir. Fizik tedavi ve rehabilitasyon hastanın değerlendirilmesi, hedef belirleme, tedavi ve yeniden değerlendirme aşamalarını içeren dinamik bir süreçtir. Rehabilitasyonun iki temel amacı vardır: İlki felce bağlı komplikasyonların yani istenmeyen ek sorunların oluşmasını önlemek, ikincisi fonksiyonel iyileşmeyi sağlamaktır. Komplikasyonları önleyici yaklaşımlar felçten sonra ilk günden itibaren başlar ve gerektiği kadar sürer. Fonksiyonel iyileşmeyi sağlayıcı yaklaşımlar hasta tıbbi ve nörolojik açıdan stabil olduğunda, bilişsel ve fiziksel olarak rehabilitasyon programına aktif katılım gösterebilecek hale geldiğinde başlar. Buna ek olarak rehabilitasyonda belli bir aşamaya gelen hastalarda mevcut becerileri ile yaşam kalitelerini arttırmak için telafi edici yöntemlere de başvurulabilir. Felçli hastalarda fizik tedavi uygulamaları için bazı örnekler:
Eklem hareket açıklığı egzersizleri
Eklem hareket açıklığı (EHA) egzersizlerinde felçli kol ve bacağa hareket yaptırılarak kas tutukluğu ve eklem tutukluğu (kontraktür) önlenir. Kol veya bacak hasta tarafından hiç hareket ettirilemiyorsa bu hareketlerin başkası tarafından yapılması gerekir. Buna pasif EHA egzersizi denilir. Eğer hasta kol veya bacağını biraz hareket ettirebiliyor, ancak istenen hareketi tamamlayamıyorsa ve tamamlanması için başkasının yardımı gerekiyorsa bu durumda yardımlı (asistif) EHA egzersizleri yaptırılır. Hasta eklem hareketlerini kendisi yapabiliyorsa bu durumda aktif EHA egzersizleri uygulanır.
Pozisyonlama
Akut dönemde yani felçten sonraki ilk günlerde yatakta kendi başına dönemeyen hastalar için en az 2 saatte bir pozisyon değişimi yapılmalıdır. Aksi halde yatak yaraları açılabilir. Felçli omuzun desteklenerek doğru pozisyonlanması omuz ağrısı ve omuz düşüklüğü riskini azaltır. Felçli el ve ayağın doğru pozisyonlanması spastisite denilen kas sertliğini ve eklem tutukluğunu azaltır.
Yutma rehabilitasyonu
Felçli hastalarda yutma bozukluğu gelişebilir. Yutma bozukluğu sonucu yenilen yemekler akciğere kaçabilir ve enfeksiyona neden olabilir. Kişi ağızdan vücudunun ihtiyacı olan besinleri alamayabilir. Bu durumda öncelikle yutma değerlendirmesi yapılır. Hastanın hangi kıvamdaki besinleri güvenle yutabildiğine bakılır ve yutma rehabilitasyonuna başlanır. Yutma bozukluğu varsa nazogastrik sonda veya PEG gibi yöntemlerle beslenme sağlanır.
Konuşma terapisi
Özellikle sol beyin hasarlarında konuşma ve iletişim güçlükleri gelişebilir. Bu sorunlar hastada depresyon, endişe gibi ek sıkıntılara yol açabilir. Konuşma bozukluğu (afazi) olan hastalarda konuşma terapisine erken dönemde başlamak bu nedenle çok önemlidir.
Esneklik egzersizleri
İnme geçirmiş felçli hastada fizik tedavi uygulamalarından diğeri esneklik egzersizleridir. Felç sonrası bazı kaslarda istemsiz şekilde aşırı kasılma ve bunun sonucunda kısalma oluşabilir. Kas kısalması ve sonucunda gelişebilen eklem tutukluğunu önlemek için germe veya esneklik egzersizleri uygulanır. Esneklik egzersizleri hastanın duruşunu düzeltmede de yararlıdır. Kan dolaşımı, denge ve koordinasyon üzerine de olumlu etkisi olur.
Güçlendirme egzersizleri
Felçli hastada fizik tedavi için diğer bir yöntem güçlendirme egzersizleridir. Bir miktar istemli hareketi olan kısmi felçli hastalarda yapılabilir. Güçlendirme egzersizlerinde çeşitli esneklikteki bantlar, küçük ağırlıklar, kum torbaları kullanılabilir. Kas kuvvetini arttırmanın yanında denge ve koordinasyonun iyileştirilmesi, kemik erimesinin önlenmesi gibi faydaları vardır.
Nörogirişimsel teknikler
İstemli hareketleri kolaylaştırmak için duyusal uyaranlardan yararlanılan nörogirişimsel teknikler felç rehabilitasyonunda sıklıkla kullanılır. Bobath, Brunnstrom, Rood, propriyoseptif nöromusküler fasilitasyon gibi farklı fizyoterapi yaklaşımları bulunur. Hareketi öğrenme şekline yönelik teorilere dayanan başka teknikler de vardır. Bunların amacı beynin bebeklikteki gelişim süreci, öğrenme mekanizması ve duyusal uyarıların hareket cevaplarına yansıması hakkındaki bilimsel bilgilerin fizyoterapi yaklaşımlarına entegre edilerek daha iyi sonuçlar alınmasıdır.
Yürüme egzersizleri
Felçli hastanın yeniden yürümesi önemli bir tedavi hedefidir. Bu amaçla ayakta durma dengesi sağlanır, ağırlık aktarımı, adımlama, paralel barda yürüme egzersizleri, basamak çıkma egzersizleri uygulanır. Transferler yani yataktan sandalyeye geçiş, oturma kalkma gibi aktiviteler öğretilir. Vücut ağırlığını taşıyamayan hastalarda daha erken dönemde yürüme eğitimine başlamak için vücut ağırlığı destekli yürüme bandı, anti-gravite yürüme bandı veya yürüme robotu ile robotik rehabilitasyon uygulanabilir. Bu tarz son teknoloji yöntemler beynin plastisitesinin en yüksek olduğu erken dönemde yürüme egzersizlerinin yoğun bir şekilde başlamasını sağlar.
Kardiyovasküler egzersizler
Felçli hastalar için en büyük zorluklardan biri yorgunluk hissidir. Yürüme yeteneğini yeniden kazanan hastalar için bir sonraki hedef yürüme mesafesini arttırmaktır. Çoğu hasta 500 metre sabit tempoda yürümekte zorlanır. Kardiyovasküler egzersizler kalbin kan pompalama kapasitesini ve dayanıklılığı (endurans) arttırmaya yöneliktir. Koşu bandı üzerinde yürüme, su içi egzersizler gibi farklı şekillerde uygulanabilir.
Denge egzersizleri
Ayakta durma ve yürüme sırasında dengenin yeniden sağlanması felçli hastalarda fizik tedavinin en önemli amaçlarından biridir. Postür, kas tonusu değişiklikleri, kuvvetsizlik gibi etkenler hastanın dengesini bozar. Bazı inmelerde beyin ve beyinciğin dengeyi düzenleyen kısımları hasarlanır ve bu nedenle denge kaybı olur. Denge rehabilitasyonu basit araçlarla veya bilgisayarlı özel denge cihazları ile yapılabilir. Dengenin iyileştirilmesi hastanın yürüme hızı, bağımsızlığı, uzanma, giyinme becerileri gibi pek çok alana pozitif yansır. Düşmeyi önleyici tedbirler denge rehabilitasyonun diğer bir kısmıdır.
Elektrik stimülasyonu
Hemipleji veya hemiparezili hastalarda kas erimesini önlemek ve kas güçlendirme amaçlı felçli kaslara elektrik stimülasyonu uygulanabilmektedir. Kol veya bacaktaki zayıf kasların üzerindeki cilde elektrotlar yerleştirilerek elektrik akımları verilir ve kasların kasılması sağlanır. Bu kasılmalar amaca yönelik istemli çabalarla koordineli yapılırsa fonksiyonel elektrik stimülasyonu olarak adlandırılır.
Biofeedback
Biofeedback yönteminde belirli bir kasın kasılması ya da eklemin pozisyonu hakkındaki elektromiyografik olarak elde edilen bilgiler görsel veya işitsel ipuçlarına dönüştürülür. Böylece hasta yaptığı iş hakkında geri bildirim alır. Hastanın yaptığı hareket hakkındaki farkındalığının artması ve her defasında geri bildirim alması performansında iyileşme sağlar.
Felçli el tedavisi
Yukarıda saydığımız eklem hareket açıklığı, germe, güçlendirme egzersizleri, nörogirişimsel teknikler, elektrik stimülasyonu, biofeedback gibi uygulamalar yanında çeşitli görevlere spesifik iş uğraşı terapisi felçli el rehabilitasyonunda yapılır. El ve kol egzersizlerinin yoğun bir şekilde bol tekrarlı, kontrollü ve güvenli yapılmasına el ve kol robotları yardım eder. Zorunlu kullanım terapisi, ayna terapisi gibi yöntemler de yararlı olabilmektedir.
Zorunlu kullanım tedavisi
Zorunlu kullanım tedavisinde bir eldiven veya askı ile hastanın sağlam kolunu kullanması kısıtlanır. Günlük işlerini yapmada felçli elini kullanmak zorunda bırakılır. Bu tedavi şeklinde günde altı saate kadar zorunlu kullanım uygulanır. Zorunlu kullanım terapisi uygulamak için hastada bir miktar istemli el bileği ve parmak hareketi olması önerilir. Orijinal zorunlu kullanım terapisi çeşitli şekillerde modifiye edilmiştir. Böylece evde veya hastanede, günde 30 dakikadan 6 saate, haftada 2 günden 7 güne, 2 haftadan 12 haftaya değişen sıklık ve sürede protokoller tanımlanmıştır.
Mental alıştırmalar
Mental alıştırmalarda hasta felçli kol veya bacağı ile egzersiz hareketleri yaptığını zihninde canlandırır. Bu yöntem sporcu ve müzisyenler tarafından performans iyileştirilmesi için de kullanılmaktadır. Mental alıştırma sırasında gerçek hareket yapılmasa bile beyinde hareketle ilgili sinir hücrelerinde aktivasyon gerçekleşir. Mental alıştırmalar fizik tedavi egzersizleri ile kombine edilirse bunlardan elde edilen faydayı arttırır.
Kas sertliği (tonus) ve spastisite tedavisi
İnme geçiren hastalarda felçli taraftaki belli kaslar istemsiz bir şekilde fazlaca kasılabilir. Buna spastisite denilir. Spastisite nedeniyle hasta yürürken parmak ucu basıp topuğunu basamayabilir, dizini rahat hareket ettiremeyebilir, eli yumruk şeklinde, el bileği ve dirseği ise bükülü kalabilir. Spastisite tedavisinde eklemlerin uygun pozisyonlanması, eklem hareket açıklığı ve germe egzersizleri, amaca yönelik egzersizlerle fonksiyonel becerilerin iyileştirilmesi, çeşitli fizik tedavi uygulamaları, kas gevşetici ilaçlar ve botoks enjeksiyonları yapılır.
Duyu rehabilitasyonu
Felçli hastalarda, özellikle sağ beynin hasarlandığı inmelerde ihmal sendromu denilen vücudun ya da çevrenin bir tarafını ihmal etme sorunu oluşabilir. Felç görme, işitme, dokunma, tatma, koklama duyularında çeşitli bozulma ve kayıplara yol açabilir. Ağrı algısında değişiklikler olabilir. Bu sorunların tedavisinde duyu rehabilitasyonu teknikleri kullanılır.
Yardımcı cihaz ve araçlar
Felçli hastaların el ve ayakları için vücuda takılan çeşitli cihazlar eklem tutukluğunu önlemek ve yürümeyi kolaylaştırmak için kullanılabilir. El veya ayağa takılan bu cihazlara ortez denilir. Hastanın denge ve yürüme becerisine göre walker (yürüteç), tripot, baston gibi yürümeye yardımcı araçların kullanımı öğretilir.
Ev ve çevre düzenlemesi
Felç ile yaşamayı kolaylaştırmada ev ve çevre düzenlemeleri de gereklidir. Eşik yerine rampa, yüksek tuvalet oturağı, tutunma barları kişinin ev yaşamındaki bağımsızlığını arttırır.
Sonuç
Görüldüğü gibi felçli hastada fizik tedavi yöntemleri çok çeşitlidir. Her hastaya hepsi uygulanacak diye bir kural yoktur. Tedavi hastanın mevcut becerileri ve hedeflere göre planlanır. Bu kapsamlı tedavi bir ekip işidir. Fizik tedavi ve rehabilitasyon uzman hekimi felçli hastayı her yönüyle değerlendirir, tedavisini planlar ve takibini yapar. Uzman hekimle beraber rehabilitasyon hemşiresi, fizyoterapist, iş uğraşı terapisti, konuşma terapisti, ortez teknikeri, diyetisyen, sosyal çalışmacı gibi sağlık çalışanları rehabilitasyon ekibini oluşturur.