Afaziler konuşma, okuma veya yazma ile söylenenleri ve okunanları anlama yeteneklerinin etkilendiği lisan bozukluklarıdır.
Afazi kimlerde görülür? Sebebi nedir?
Afaziler her zaman beyindeki bir hasarla ilişkilidir. Bu hasar inme, travmatik beyin hasarı, tümör, dejenereatif hastalıklar (ör: Alzheimer hastalığı) gibi nedenlere bağlı olabilir. İnme geçiren hastaların %20’sinde afazi gelişir.
Afazinin anatomisi
Beynimizin genellikle sol yarım küresinde lisan fonksiyonları olan konuşma ve anlamaya özelleşmiş bölgeler vardır. Bunlardan en önemlileri konuşmanın icra edilmesini sağlayan Broca alanı, anlamadan sorumlu Wernicke alanı ve bu alanları birbirine bağlayan sinir yollarıdır.
Sağ elini baskın olarak kullanan kişilerin %96-99’unda, sol elini kullanan baskın kullanan kişilerin %60’ında lisan fonksiyonu sol beyin yarım küresine yerleşimlidir.
Afazinin oluşma şekli
Genellikle inme (felç) veya kafa travmasına bağlı beyin hasarı olan hastalarda aniden gelişir. Beyinde tümörlere ve Alzheimer hastalığı gibi dejeneratif hastalıklara bağlı afaziler daha uzun bir zaman aralığında yavaşça gelişebilir.
Afazi hangi şikayetlere yol açar? Nasıl tanınır?
Farklı afazi çeşitleri vardır. Bazı tiplerinde hasta kelime ve cümle kurmada zorlanabilir. Başka bir afazi tipinde hasta diğer kişilerin söylediklerini anlayamayabilir. Hastanın hem konuşma hem de anlama güçlüğü çektiği afazi tipleri de vardır. Sıklıkla okuma ve yazma yetenekleri de bozulur. Afazi çeşitleri çok kısaca şunlardır:
- Broca afazisi: Konuşma tutukluğu, tekrarlamada bozukluk. Anlama genelde normaldir.
- Wernicke afazisi: Akıcı ancak anlaşılmaz şekilde konuşur. Tekrarlama, anlama bozuktur.
- İletim tipi afazi: Konuşma akıcıdır, tekrarlama bozuktur. Anlama fonksiyonu genelde korunmuştur.
- Global afazi: Lisanın tüm yönlerinde sorun vardır.
- Transkortikal afazi: Konuşmanın icrası veya anlama fonksiyonlarının biri diğerine göre daha bozuk olabilir.
- Anomik afazi: Diğer lisan fonksiyonları normaldir, sadece bazı nesneleri isimlendiremez.
- Subkortikal afazi: Tekrarlama ve okuduğunu anlama normal. Akıcılık, işitsel anlama ve isimlendirme hasarlı. Beynin korteks değil, bazal gangliyon denilen daha derin kısımlarında zedelenme vardır.
- Talamik afazi: Beynin talamus denilen kısmındaki hasara bağlı gelişen afazi.
Afazi başka hangi durumlarla karışabilir?
Afazi beyin hasarlarında görülebilen tek konuşma bozukluğu değildir. Şu durumlarla karışabilir ya da beraber olabilir:
Dizartri: Konuşmadan sorumlu kasların güçsüzlüğü veya koordinasyon bozukluğu nedeniyle olur. Lisan fonksiyonları olan anlama, tekrarlama, okuma, yazma normaldir.
Lisan apraksisi: Konuşmanın sesletimi (artikülasyonu) bozuktur. Beyin ve ağız arasındaki koordinasyonun bozulması nedeniyle heceler gerektiği gibi söylenemez. Apraksi de konuşmayı sağlayan kaslarda güçsüzlük yoktur. Tekrarlama becerisi bozulmuş olabilir ancak bu sesleri düzgün oluşturamama yüzündendir.
Bunama (demans): Bunamada afazi bileşeni olabilir. Bunun yanında hafıza kaybı, algı ve dikkat bozukluğu, iştah kaybı, duygusal dalgalanmalar gibi sorunlar da genellikle mevcuttur.
Afazinin alt bileşeni veya tek başına var olabilecek şu bozukluklar da tanımlanmıştır: Aleksi (okuma bozukluğu), agrafi (yazma bozukluğu). Şu durumlar afazi ile yakından ilişkili olarak görülmektedir: Agnozi (tanıma bozukluğu), akalküli (hesap yapabilme bozukluğu).
Afazide muayene ve tanı yöntemleri nedir?
Hastanın öncelikle nörolojik muayenesi yapılır. Kas gücü ve duyu kaybı olup olmadığı belirlenir. Görme alanı muayene edilir.
Lisan fonksiyonu hastanın konuşma, nesneleri isimlendirme, söylenenleri tekrarlayabilme, anlayabilme, okuma ve yazma becerisi ile değerlendirilir. Bu muayene ile afazi olup olmadığı ve tipi genelde anlaşılır. Fakat daha hassas değerlendirme için özel tasarlanmış afazi testleri yapılır. Frenchay Afazi Tarama Testi, Western Afazi Bataryası yabancı dillerden Türkçe’ye uyarlanmış testlerdir. Türkçe’ye özel olarak hazırlanmış testler arasında Gülhane Afazi Testi (GAT), Ege Afazi Testi (EAT), Afazide Dil Değerlendirme Aracı (ADD) bulunmaktadır. Bu testler hekim ya da terapist tarafından hastaya uygulanabilir.
Afazi tedavisi nasıl olur?
Akut dönemde nedene yönelik acil tedavi yapılır. Örneğin inmede damar tıkanıklığı varsa, hasta ilk saatlerde gelmiş ve gerekli şartları sağlıyorsa damar açıcı tPA tedavisi, beyin kanaması varsa ve cerrahi gerektiriyorsa kafatası kemiklerinin açılarak kan dokusunun boşaltılması, tümör nedenli ise tümör cerrahisi, enfeksiyona bağlı ise enfeksiyon tedavisi yapılır. Bu tedaviler sonucunda ani başlayan afazi gerileyip düzelebilir.
Afazide konuşma terapisi nasıl olur?
Akut dönem geçtikten ve ilk dönem tedaviler yapıldıktan sonra hafif afaziler kendiliğinden düzelebilir. Fakat hastaların önemli bir kısmında afazinin iyileşmesi için konuşma ve dil terapisi gerekir. Konuşma veya dil terapisti ile günde birkaç saat, haftada birkaç gün süren yoğun terapi ile afazi hastalarında iyileşmeler sağlanır (1). İnmeden sonra afazi ilk 6 ay içinde daha hızlı düzelme gösterse de terapi ile yıllar sonra bile fayda sağlanabilir (2).
Referanslar
- Brady MC, Kelly H, Godwin J, Enderby P, Campbell P. Speech and language therapy for aphasia following stroke. Cochrane Database Syst Rev. 2016 Jun 1; (6):CD000425. Epub 2016 Jun 1.
- Breitenstein C, Grewe T, Flöel A et al. Intensive speech and language therapy in patients with chronic aphasia after stroke: a randomised, open-label, blinded-endpoint, controlled trial in a health-care setting. Lancet. 2017 Apr 15;389(10078):1528-1538.