Metabiliş, öğrencinin kendi öğrenme süreçlerini planlaması, izlemesi, değerlendirmesi ve değişiklik yapması sürecidir. “Meta” eklendiği kelimeye “kendi hakkında” anlamını verir. Metabiliş, “biliş hakkında biliş” veya “kişinin kendi düşünmesi hakkında düşünmesi” demektir.
Metabilişsel bilgi öğrenen kişinin kendi bilişsel yetilerini bilmesini (örneğin tarihleri hatırlamada zorlanıyorum), belli görevlerin doğası hakkında bilgiyi (örneğin bu makaledeki konular karmaşık), belli stratejileri ve bunların ne zaman kullanılacağını bilmesini (telefon numaralarını gruplandırırsam hatırlamam kolaylaşır) kapsar.
Metabilişsel düzenleme öğrencinin kendi bilişsel süreçlerini izleyip kontrol etmesini tanımlar. Bir matematik problemini çözmek için kullandığı stratejinin işe yaramadığını fark edip başka bir yaklaşım denemesi buna örnek verilebilir.
Obje ve Meta
Metabiliş modeli obje ve meta olmak üzere iki düzeyden oluşur. Obje düzeyi bilişsel sürecin veya kişinin düşünmesinin gerçekleştiği kısımdır. Buna bir örnek okuma sırasında yazının anlamını çözmektir. Obje düzeyinde bilişsel stratejiler kişinin belirli bir hedefe ulaşmasına yardım eder. Bu “biliş”tir.
Meta düzeyinde düşünme üzerine düşünme gerçekleşir. Bu daha yüksek düzeyde kişi, hedeflediği amaca ulaştığından emin olmak için metabilişsel stratejileri kullanır. Okuma örneğini ele alırsak, kişi az önce okuduğu paragrafı ne kadar iyi anladığını düşünür. Buna izleme (monitörize etme) denir. Eğer anlama düzeyinden memnunsa okumaya devam eder. Memnun kalmazsa paragrafı tekrar okuyabilir veya kavrayışını geliştirmek için sözlükten yararlanabilir. Bu eylemler kontrol süreçleri olarak adlandırılır; izlenen geribildirime dayanarak öğrenen kişinin bilişsel süreçleri ve ilişkili davranışlarını değiştirir. Böylece metabiliş oluşur.
Metabilişsel Öğrenmenin Dört Düzeyi
Perkins tarafından 1992’de öğrencilerin metabilişsel dört düzeyi tanımlanmıştır: sessiz, farkında, stratejik ve yansıtıcı. “Sessiz” öğrenciler metabilişsel bilgilerinin farkında değildir. Öğrenme için özel bir strateji düşünmezler ve bir şeyi bilip bilmediklerini sadece kabul ederler. “Farkında” öğrenciler fikir üretme, kanıt bulma gibi bazı düşünme şekillerini bilirler fakat düşünceleri kasti veya planlı değildir. “Stratejik” öğrenciler düşüncelerini problem çözme, gruplama ve sınıflama, kanıt arama, karar veme gibi yöntemlerle organize eder. Öğrenmelerine yardım eden stratejileri bilir ve uygularlar. “Yansıtıcı” öğrenciler düşünceleri hakkında stratejik olmakla kalmaz, öğrenmeleri sırasında kullandıkları stratejileri izler ve gerektiği şekilde değiştirip yansıtırlar.
Metabilişsel uygulamalar öğrencilerin öğrenme süreçlerinin kontrolünü ele almasını sağlar. Araştırmalar metabilişin öğrenmenin güçlü bir göstergesi olduğunu desteklemektedir. Kişinin metabilişsel pratiğini geliştirmek sahip olduğu bilişsel kısıtlılıkları telafi edebilir. Metabiliş ile kişi bir alanda öğrendiklerini başka alanlara aktarabilir.
Bilinçaltı ve Otomatik Süreçler
Metabiliş her zaman kasti (planlı) bir süreçtir. Daha az bilinçli ve otomatik süreçlerin de metabiliş kapsamına alınabileceğini ileri sürenler de vardır. Örneğin öğrenci yazma sırasında yazdıklarını hatalar açısından, bir hata tespit edene kadar pek de farkında olmadan alışkanlık sonucu kontrol edebilir. Otomatik veya bilinçaltı metabiliş kavramı, bilişi metabilişten ayırmayı zorlaştırır. Ancak bu kavramlar metabilişin daha sofistike modellerinin geliştirilmesini sağlamıştır. Metabilişsel becerilerin 8-10 yaşlarında geliştiği düşünülürken sonraki çalışmalar 18 ay kadar küçük çocuklarda hata düzeltme becerilerini göstermiştir. 5-6 yaşlarında hafıza süreçleriyle ilgili anlayış belirir. Küçük çocuklar düşünce pratiklerini tam olarak kelimelere dökemese de metabilişi kullanıyor görünmektedir.
Nörorehabilitasyon ve Metabiliş
Metabilişsel stratejiler ile kişinin sahip olduğu bazı zihinsel kısıtlılıkları telafi edebildiği düşünülmektedir. Beyni etkileyen inme, travma, tümör gibi sorunlarda, MS, Parkinson, Alzheimer gibi nörolojik hastalıklarda metabiliş teknikleri iyileşme süreçlerini destekleyebilir. Nörorehabilitasyon temelde bir öğrenme sürecidir. Kişinin ev, sosyal ve iş yaşamında üretkenliğe dönüşünü sağlayacak hedefler konularak ilgili beceriler kazandırılmaya çalışılır. Klasik göreve spesifik terapide terapist hastaya spesifik direktifler verir. Ancak hastanın kendi kendini değerlendirmesi ve hedefine ulaşmada önündeki engelleri tespit ederek çözümler üretmesi iç görüsünü ve iyileşme hızını arttırabilir. Hafıza, karar verme, duyguların kontrol edilmesi gibi alanlarda da metabiliş yaklaşımının yeri olabilir. Bu alandaki araştırmalar nispeten yenidir ve kesin sonuçlara ulaşmak için daha çok kanıta ihtiyaç vardır.
Referans
- Kersey J, Juengst SB, Skidmore E. Effect of Strategy Training on Self-Awareness of Deficits After Stroke. Am J Occup Ther. 2019;73(3):7303345020p1–7303345020p7.
- Fleming J, Ownsworth T, Doig E, et al. The efficacy of prospective memory rehabilitation plus metacognitive skills training for adults with traumatic brain injury: study protocol for a randomized controlled trial. Trials. 2017;18(1):3. Published 2017 Jan 5.
