Kırık ve çıkık sorunları ortopedi ve travmatoloji bölümünün alanına girmektedir. Ancak ameliyat ya da alçı ile tedavi edilen kırıklardan sonra kas erimesi, eklem tutukluğu, ağrı gibi şikayetler oluşabilir. Bu nedenle kırıkların ortopedi uzmanları tarafından tedavisi sonrası fizik tedavi gerekebilir. Tam kaynama sağlandıktan sonra normal hayata dönüş süreci fizik tedavi ve rehabilitasyon uzmanın sorumluluğundadır. Kırık sonrası rehabilitasyonun özellikle erken döneminde ortopedi uzmanı ile de yakın iletişim kurulabilmelidir.
Kırık Tedavisi
Kırık tedavisinde ayrılan kemik uçları yeniden bir araya getirilerek hizalanır. Basit kırıklar ortopedi doktoru tarafından elle (manuel olarak) düzeltilip alçıya alınabilir. Daha ciddi kırıklarda açık redüksiyon internal fiksasyon (ARİF) denilen yöntemle ameliyat edilerek yerleştirme sağlanır. Kemik parçalarının birbirne tutturulması için pin (K-teli), plak ve vida, çivi (intramedüller çivi) gibi araçlar kullanılır. Ameliyatla yerleştirilen ortopedik implantlar genelde kalıcıdır ancak bazı durumlarda ikinci bir operasyonla çıkarılmaları gerekebilir.
Tarihsel olarak kırık iyileşmesinde hareketsizlik (immobilizasyon) temel unsur olmuştur. Kemiğin düzgün kaynayabilmesi için kırığın niteliğine göre plak ve vidalarla, eksternal fiksatörle ya da alçı-atel ile sabitlenmesi gerekir. Ancak zamanla hareketin önemi daha iyi anlaşılmıştır. Çünkü uzun süre hareketsiz kalmak kaslarda incelme, tendon ve ligamentlerde kısalma hatta kemik erimesi, damar içinde pıhtı oluşumu veya sempatik sinirlerde anormal cevaba (refleks sempatik distrofi) yol açabilir. Bu nedenle en iyi tedavi için hareketsizlik ve hareketin iyi yönetilmesi gerekir.
Kırık İyileşme Evreleri
Kemik sürekli yapılıp yıkılan, kanlanması iyi, canlı bir dokudur. Sinir dokusu gibi başka dokuların aksine kendini onarma kapasitesi yüksektir. Çoğu kırık hiç iz bırakmadan iyileşip kemik eski sağlamlığına kavuşabilir. Kırık iyileşmesi üç evrede gerçekleşir. İlk 1-2 hafta inflamatuar faz denilen iltihabi hücrelerin aktivitesinin fazla olduğu dönemdir. Ardından tamir fazı gelir, birkaç ay sürebilir. Öncül hücreler bağ dokusu, kıkırdak ve kemik dokudan oluşan kallus denilen iyileşme dokusunu oluşturur. En son olarak ise yeniden şekillenme evresi vardır. Aylar hatta yıllar süren bu evrede kemik doku yapım ve yıkım süreçleri yoluyla yeniden organize olur, sağlamlığı artar ve kırık izi tamamen kaybolabilir.
Kırık Sonrası Rehabilitasyon
Kırık sonrası rehabilitasyon çoğu kez hasta henüz ortopedi servisinde yatarken başlar. Bacak veya ayakta kırığı olan kişinin koltuk değneği ya da yürüteç (walker) gibi yardımcı cihazlarla mümkün olduğunca erken ayağa kaldırılması ve yürütülmesi iyileşmenin hızlı gerçekleşmesini sağlar. Ayrıca damar içi pıhtı oluşumu (derin ven trombozu) gibi komplikasyonları önler. Erken dönemde kırık olan tarafa hiç yüklenmemek ya da vücut ağırlığının küçük bir yüzdesinden fazla yük vermemek gerekebilir. Kol kırıklarında da taşınabilecek yük için sınır koyulabilir. Ne kadar yüklenmenin doğru olduğuna ortopedi doktoru karar verir. Fizyoterapist ise bu kısıtlılıklara dikkat ederek kas kuvveti, eklem hareket açıklığı ve fonksiyonel kapasiteyi geliştirecek egzersizler planlayıp uygular. Dizlik, AFO gibi ortezler hareketlerin daha güvenli yapılmasına yardım edebilir. Kol kırıklarında omuz askısı kullanılabilir.
Ortopedi kliniğinden taburu olduktan sonra fizik tedavi ev programı, ayaktan fizik tedavi veya fizik tedavi ve rehabilitasyon kliniğine yatırılarak uygulanabilir. Kırık kaynaması sağlandıktan ve kırık etrafında hareketlere başlanabildikten sonra fizik tedavi daha yoğun uygulanabilir. Ağrı ve ödemi azaltmak, kasları esnetip güçlendirmek, yürüme etkilenmişse yürüme egzersizleri ve genel fonksiyonelliği arttıracak egzersizler yapılır. Bu amaçla elektrik stimülasyonu, kontrast banyo, sıcak veya soğuk uygulamalar, ultrason terapisi gibi araçlar, skar doku masajı ve mobilizasyon gibi teknikler kullanılabilir. Fazla yüklenmeden egzersiz yaptırabilmek için hidroterapi, vücut ağırlığı destekli yürüyüş bandı, yerçekimsiz yürüme bandı, robotik yürüme sistemleri de uygun hastalarda tercih edilebilir.
Kırık Sonrası İyileşme Ne Kadar Sürer?
Genelde kırık iyileşmesi 8 haftada tamamlanmış olur. Normal hayata dönüş 12 haftada gerçekleşebilir. Rehabilitasyon süreci ortalama 6-8 hafta alır. Elbette kırığın tipi, kişinin genel sağlık durumu, komplikasyonlar gibi faktörlere bağlı olarak bu süreler artabilir ya da azalabilir.
Referans
- Hoyt, B.W., Pavey, G.J., Pasquina, P.F. et al. Rehabilitation of Lower Extremity Trauma: a Review of Principles and Military Perspective on Future Directions. Curr Trauma Rep (2015) 1: 50.
